Kunstmuseum Den Haag

Huisaltaar met bijbelse voorstellingen

Delft, circa 1691-1705

Het (huis)altaar is uitgevoerd op een half cirkelvormig voetstuk met zes bolvormige pootjes en toont een berg met een als kapelletje gemodelleerde houder voor een (houten of faience?) crucifix. Daarvoor liggen een doodskop en beenderen. Hiermee wordt Golgota (schedelplaats) aangeduid, een heuvel buiten Jeruzalem, ook wel Cavalerieberg geheten, de plaats waar Jezus volgens de overlevering werd gekruisigd. De niet te ontcijferen tekens op de houder zullen verwijzen naar het opschrift op het kruis, zoals in het Nieuwe Testament is te lezen: ‘Jezus, de Nazareeer, de Koning der Joden’. Ter weerszijden van de berg staan op sokkels de plastiekjes van Maria, de moeder van Jezus, en de apostel Johannes.

Op de bovenzijde van het voetstuk en op de berg zijn de symbolen van ‘Het lijden van Jezus’ uitgebeeld, de ‘Arma Christi’. Deels zijn de afbeeldingen van deze passiewerktuigen gerelateerd aan de Bijbelse verhalen uit het Nieuwe Testament, deels aan de apocriefe geschriften als het verhaal van de doek van Veronica met de afbeelding van het gelaat van Jezus. De haan verwijst naar de verloochening door Petrus die op de vraag of hij Jezus kende tot drie maal toe ontkennend antwoordde. De zuil en de doornenkroon verwijzen naar de geseling van Jezus op bevel van Pontius Pilatus. Middenvoor is het kruis afgebeeld met de spijkers en een ladder, terwijl de dobbelstenen verwijzen naar de soldaten die dobbelden om Jezus kleed te bemachtigen.

De pilasters tussen de paneeldecors op het voetstuk zijn gedecoreerd met in Lodewijk XIV stijl, fraai geschilderde festoenen. De onderrand toont slingerend bloem- en bladwerk en de bovenrand een omwonden band van bladwerk. De paneeldecors vertonen de afbeeldingen van zes apostelen naar grafisch voorbeeld van een reeks prenten van Van Sichem II & III.

De zes voorstellingen zijn afkomstig uit een reeks van de twaalf apostelen in onder meer de ‘Biblia Sacra’ en ‘’t Schat der Zielen’. De middelste afbeelding op het huisaltaartje toont ‘Mater Dolorosa’, de rouwende moeder Maria bij het kruis. Daarvan is het exacte grafische voorbeeld niet achterhaald. Wel gaat de reeks van apostelen in ’t Schat der Zielen vooraf aan een niet gelijkende afbeelding van de rouwende Maria. Een prent van de Maagd Maria gelijkt wel op de afbeelding van het middelste paneel. Daarbij ontbreekt evenwel het zwaard. Ter linkerzijde van de treurende Maria is als eerste de apostel Johannes afgebeeld met als attribuut een miskelk met een slang. De kelk symboliseert het christelijke geloof en de slang Satan. Volgens overlevering zou Johannes het drinken uit deze vergiftigde beker hebben overleefd. De apostel Andreas is afgebeeld met het kruis, dat naar zijn kruisdood verwijst. Het grafische voorbeeld van de derde apostel Bartolomeus is door de plateelschilder spiegelbeeldig overgenomen, vermoedelijk vanwege het feit dat de apostel op die manier naar het midden en dus naar het kruis was toegekeerd. Zijn vaste attribuut is een (kap)mes, dat door de plateelschilder andersom is weergegeven. Ter rechterzijde van de treurende Maria zijn de apostelen Petrus, Jacobus en Thomas afgebeeld. Het kenmerkende attribuut van Petrus zijn de sleutels van het ‘Koninkrijk der Hemelen’ die hij van Christus ontving. Jacobus is als pelgrim te herkennen aan de staf met de drinkfles en aan de op zijn hoed bevestigde schelp.

Afgezien van de spiegelbeeldige weergave van Bartolomeus, bleef men min of meer trouw aan de grafische voorbeelden. Soms was er onvoldoende ruimte voor de afbeelding, bijvoorbeeld bij de weergave van de aureolen. Details als de plooival van de kleding nam men deels over op de sponzen, een stuk papier met de doorgeprikte contouren van het overgenomen voorbeeld. Het gebruik van dit type afbeeldingen lijkt een voortzetting van de toepassing van dergelijke decoraties op Italiaanse majolica. Een soort stalenboek uit circa 1700 bevat een elftal schetsen van heiligen in pen en inkt en toont onder meer vergelijkbare, eveneens in een rechthoekig formaat weergegeven afbeeldingen als op het Delftse huisaltaar. De schetsen zijn afkomstig uit werkplaatsen van keramisten die werkzaam waren in Castelli. Het betreffen afbeeldingen van de Mater Dolorosa en heiligen als Petrus en Jozef.

Plateelbakkerij
Plateelbakkerij De Witte Ster, toegeschreven aan eigenaar Dirk Witsenburgh
Productieplaats
Delft
Merk
merk op onderkant ; figuratief teken van een ster 7 ; van: plateelbakkerij De Witte Ster
Merk
Datering
circa 1691-1705
Materiaal/techniek
tinglazuuraardewerk (faience) beschilderd in kobaltblauw
Materiaal
tinglazuuraardewerk (faience) beschilderd in kobaltblauw
Afmetingen
hoogte 31,4 cm ; breedte 30,1 cm ; diepte 15,2 cm
Herkomst
1904 legaat Kunstmuseum Den Haag ; - 1904 mr. A.H.H. van der Burgh
Literatuur
Cat. Den Haag 1905, 30, nr. 117
Peelen 1916, 232, afb. IIa-b
Cat. Den Haag 1917, 23, nr. 24, afb. IX
Lunsingh Scheurleer 1975, 47, fig. 16
SCholten 1986, 52-53
Eliëns 1998, 13, afb.2
Van Aken-Fehmers 2001, II, cat.nr. 68
inventarisnummer
0400552
Creditline
Kunstmuseum Den Haag